Από ποιο "γαλατικό" νησί του Αιγαίου, που επαναστάτησε μόνο του κατά των Τούρκων στις 17 Ιουλίου 1912, ξεκίνησε η απελευθέρωση όλων των υπόλοιπων νησιών και αποτέλεσε για τον Βενιζέλο το προοίμιο των Βαλκανικών Πολέμων;

"Ικαρία το νησί του ραδίου"

Σπ. Λεωτσάκου 1953

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, το 1912, λίγες μέρες πριν τη γιορτή της Αγίας Μαρίνας, (17 Ιουλίου), κρατούσε κι έπαιζε στο χέρι του το καριώτικο βότσαλο που του είχε προσφέρει με ανυποχώρητο θάρρος ο επικεφαλής τής επερχόμενης Ικαριακής Επανάστασης κατά των Τούρκων, ιατρός Ιωάννης Μαλαχίας. Το όλο δίλημμα που δημιουργήθηκε στον εθνάρχη, μετά την ενημέρωση τού μακρινού επισκέπτη του, ήταν το αν θα αποφάσιζε να πετάξει το βότσαλο αυτό μες στη μέση τού Αιγαίου, στο Ικάριο Πέλαγος, παρέχοντας έτσι, επίσημα ή ανεπίσημα, τη στήριξη που αποζητούσαν οι Ικάριοι στην επικείμενη προσπάθεια αποτίναξης, για ακόμα μία φορά μονάχοι τους, του τουρκικού ζυγού από πάνω τους. Στην  Άσπρη Θάλασσα του Αιγαίου εννοείται πως επικρατούσαν ευαίσθητες κι επικίνδυνες ισορροπίες, και αυτή η αφορμή θα ήταν μία από τις στιγμές που η τόλμη τού διορατικού ηγέτη θα έπρεπε να ρισκάρει τις αντιδράσεις των φίλων και των εχθρών της Ελλάδας. Το βότσαλο ερρίφθη από τον Βενιζέλο, ο οποίος έδωσε σημείωμα στον Μαλαχία ότι…
χρειάζεται θάρρος («Θαρσείν χρη) και του είπε προφορικά πως… οι δε απολειπόμενοι ου στεφανούνται"[1]. Τελικά τους παρείχε παντελώς ανεπίσημα μικρή βοήθεια σε όπλα και προμήθειες, βοηθώντας τους Ικαρίους να ταράξουν τελικά τα ύδατα τού Αιγαίου.

Το νέο της αυτόνομης απελευθέρωσης της Ικαρίας, ανήμερα της Αγίας Μαρίνας του 1912, διαδόθηκε από τα κύματα τού Ικαρίου Πελάγους σε όλα τα εναπομείναντα υπόδουλα μέρη, σαν σύνθημα ενός τελικού ξεσηκωμού. Οι Ικαριώτες, μετά από διάφορες επικίνδυνες αψιμαχίες, είχαν αφοπλίσει και συλλάβει όλους τους Τούρκους του νησιού, οι οποίοι κατέληξαν να φύγουν ζωντανοί από την Ικαρία για την Τουρκία. (Λίγο καιρό αργότερα, τον Νοέμβρη του 1912 στην επανάσταση της Χίου, 422 Τούρκοι, μετά από 40 μέρες μαχών, βρέθηκαν περικυκλωμένοι από το εκστρατευτικό σώμα των Ικαρίων εθελοντών που είχαν δείξει «ικανότητα και τόλμην αξιοζήλευτον» [2] και εκλιπαρούσαν τη σωτηρία τους, επικαλούμενοι την τύχη των ομοεθνών τους στην Ικαρία.) Η επανάσταση, είχε μόνο ένα θύμα, τον αγωγιάτη και συνοδό του αρχηγού Ιωάννη Μαλαχία, Γιώργο πΝ. Σπανό.

Οπλαρχηγοί της Επανάστασης του 1912

Ο απελευθερωτικός αγώνας της Ικαρίας μπορεί να θυμίζει, αλλά δεν είναι όμοιος με αντίστοιχες προσπάθειες απελευθέρωσης άλλων τοπικών Ελληνικών τμημάτων. Τρεις είναι οι κύριοι λόγοι γι’ αυτό: ο τρόπος που επετεύχθη (η Ικαρία δεν απελευθερώθηκε με τη βοήθεια άλλων, αλλά μονάχη της), η χρονική στιγμή που διεξήχθη ο αγώνας, αλλά και η επιρροή που άσκησε το απρόσμενο επιτυχές αποτέλεσμα πάνω στον Βενιζέλο βοηθώντας τον θετικά στη λήψη των αποφάσεων εκείνων που θα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην προετοιμασία των Βαλκανικών πολέμων και την μετέπειτα κατάληξη τους.

Ένα λάθος, το οποίο γίνεται καμιά φορά (ακόμα κι από ντόπιους διανοητές) είναι ότι η Ικαριακή Επανάσταση θεωρείται ένα απλό και αυτόνομο τοπικιστικό γεγονός που συνέβη σε έναν ανύποπτο χρόνο. Ήταν, πράγματι, μία απρόσμενη και απρογραμμάτιστη (από πλευράς Ελλάδας) προσπάθεια αποτίναξης του Τουρκικού ζυγού, η οποία είχε όμως σαν αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση μες στο κέντρο τού Αιγαίου που έβραζε γεωπολιτικά, μίας πλήρους αυτόνομης κι οργανωμένης Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας, επί 110 ημέρες, μέχρι και την επίσημη ενσωμάτωση της με την Ελλάδα, στις 4 Νοεμβρίου 1912.

Καταρχάς, η Επανάσταση των Ικαρίων και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν αλληλοσχετίζονται μόνο χρονικά. Η σχέση τους είναι βαθύτερη και σε ικανό βαθμό αλληλένδετη. Τη χρονική εκείνη στιγμή, το καλοκαίρι του 1912, οι Ικάριοι επαναστάτες, ναι μεν κατά κύριο λόγο είχαν αποφασίσει να επαναστατήσουν -διότι πολύ απλά είχε φτάσει ο κόμπος στο χτένι και είχε έρθει το πλήρωμα του χρόνου- ήξεραν όμως ότι εκτός από επαναστάτες θα έπαιζαν και το ρόλο των ανιχνευτών για λογαριασμό τού κυρίου εθνικού σώματος της Ελλάδας. Επειδή δε, ήταν πλέον ορατός και ο κίνδυνος ενός ενδεχόμενου τουρκικού εποικισμού από Κούρδους και Λάζους στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, το ρίσκο επάρθη δίχως δεύτερη σκέψη, παρόλο που οι συνέπειες θα μπορούσαν να ήταν εντελώς και ολοκληρωτικά καταστροφικές για το νησί· θα μπορούσαν να προκαλέσουν τουρκική αντίδραση ευρείας κλίμακας, και θα μιλούσαμε σήμερα, όχι για απελευθέρωση, αλλά για την επέτειο ενός ικαριώτικου ολοκαυτώματος εις τύπον Ψαρών.

Όμως δεν έγινε έτσι. Το αντίθετο. Η Επανάσταση στην Ικαρία πέτυχε και λειτούργησε δοκιμαστικά και προπαρασκευαστικά, συμβάλλοντας με τον τρόπο της κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο Βενιζέλος να καταφέρει να καταλήξει στα κατάλληλα συμπεράσματα και στις σωστές αποφάσεις για το ποιο θα έπρεπε να είναι το άμεσο μέλλον της Ελλάδας (άλλωστε γι’ αυτό έδωσε την υποστήριξη του στους Ικάριους με διπλωματικό και σιωπηρό τρόπο). Έτσι, οι Βαλκανικοί πόλεμοι με την έμπνευση του Μεγάλου Πολιτικού και το θάρρος των Ικαρίων, μπορεί να ξεκίνησαν επίσημα την 5η Οκτωβρίου του ’12, αλλά (παρ’ όλη την απροσεξία διαφόρων παλαιών και σύγχρονων ιστορικών) είχαν ως προοιμιακό εφαλτήριο τα Ικαριακά γεγονότα της 17ης Ιουλίου του 1912.

Επίσης, ο ηρωικός αγωνιστής της Ικαρίας Γεώργιος Σπανός[3], δεν είναι απλά ο νεκρός μίας τοπικής επανάστασης, όσο κι αν αυτή ήταν ηρωική -και δεν το αναφέρω αυτό μεροληπτικά λόγω καταγωγής και κληρονομικής συνωνυμίας ως απόγονος του. Είναι ο πρώτος νεκρός των Βαλκανικών Πολέμων[4] και το αίμα του δεν αναζωογόνησε μόνο το αειθαλές δέντρο της Ικαριακής Ελευθερίας, αλλά πότισε κι ενέπνευσε την ευρύτερη υποδουλωμένη Ελληνική θέληση ώστε να κινηθεί με παρρησία προς την τολμηρή πορεία της ανάκτησης των υπολοίπων εδαφών (όπως η Σάμος) που ποθούσαν να αναπνεύσουν και πάλι ελεύθερο αέρα, και το κάνουν μέχρι σήμερα χάρη σε όλους εμφανείς και αφανείς ήρωες της Εθνικής εποποιίας του 1912.

Ο Ικαριώτικος τόπος μαζί με την ταπεινή και κρυφή ζωή που έμαθαν να διάγουν από αιώνες οι ξεχωριστοί κάτοικοι του, λόγω της γεωγραφικής του θέσης και της αυθεντικής χριστιανικής πνευματικότητας που είχαν ενστερνιστεί αιώνες πριν, έμεναν πάντα σε μία σχετική αφάνεια, που ήταν άλλες φορές αναγκαστική[5] και άλλες συνειδητή λόγω του γονιδίου της αυτάρκειας και της αυτοσυντήρησης που τους διακατείχε. Δεν προκαλούσαν οι ίδιοι την προσοχή του υπόλοιπου κόσμου ούτε κι όταν επιτελούσαν τις, ουκ ολίγες, ηρωικές πράξεις έναντι στους Τούρκους δυνάστες τους (βλ. Κακό Καταβασίδι[6], κατάργηση του Χαρατσιού [7] κ.α.

Οι Ικάριοι, δύο φορές ελευθερώθηκαν μόνοι τους από τους Τούρκους και τις δύο φορές, η κεντρική διοίκηση της εκάστοτε Ελληνικής επικράτειας αναγκάστηκε να τηρήσει (επισήμως τουλάχιστον) παγερά αδιάφορη στάση, εξαιτίας των εκάστοτε κρίσιμων συγκυριών και των σημαντικών εθνικών λόγων που συνέτρεχαν. Το 1830, την ώρα που η Ελλάδα πετύχαινε με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου να αναγνωριστεί διεθνώς και επισήμως ως Κράτος, η απελευθερωμένη Ικαρία δεν έμελλε να συμπεριληφθεί και η ίδια σε αυτό  διότι παραχωρήθηκε πίσω στην Τουρκία ανταλλασσόμενη ευλόγως με την Εύβοια (την ίδια τύχη είχαν και η Πάτμος, η Λέρος και η Κάλυμνος). Το 1912 ο Τύπος της εποχής και η τότε Κυβέρνηση τήρησαν σιγή ιχθύος, για την Ιχθυόεσσα. Ο μεν πρώτος, αναφέρθηκε ξώφαλτσα κι αποσπασματικά στο συμβάν ενώ η δεύτερη προσπαθούσε να παραμείνει διπλωματικά αποστασιοποιημένη, για να μπορέσει να αξιολογήσει και να αξιοποιήσει τις τυχόν απρόβλεπτες συνέπειες που θα μπορούσε να της δημιουργήσει η Ικαριακή Επανάσταση. Όμως και οι Ικάριοι απ’ την πλευρά τους, για τον ίδιο λόγο, προσπαθούσαν και στο μεγαλύτερο βαθμό το κατάφεραν -έστω κι αν το γνήσιο ελληνικό σαράκι της εσωτερικής διαμάχης τους κατέτρωγε- να τελούν κατά τους μήνες μετά την επανάσταση «εν ησυχίαν και τάξιν», «εν αγάπη και ομονοία συμμορφώνται… εις τα κελεύσματα της πατρίδος» γιατί όπως γνώριζαν καλά «αυτό επέτασσε η φίλη πατρίς» και διεκήρυτταν ότι με αυτόν τον τρόπο «θέλουσιν επιτευχθή οι πόθοι ημών»[8], της ένωσης δηλ. με την Ελλάδα.

Γεώργιος Γ. Σπανός,

Σύμβουλος Επιχειρήσεων,

Συγγραφέας

[1] Ελευθέριος Βενιζέλος προς Ιωάννη Μαλαχία, λίγες ημέρες πριν την Ικαριακή Επανάσταση του 1912, δηλαδή, Χρειάζεται Θάρρος, και εκείνοι που υπολείπονται (του θάρρους) δεν παίρνουν το στεφάνι της νίκης (παραμένουν ηττημένοι).

[2] Βεβαιωτικό Αρχηγού Στρατού της Χίου, υποστράτηγου Μ. Δελαγραμμάτικα, για την ηρωική συμβολή του σώματος εθελοντών εξ Ικαρίας στην απελευθέρωση της Χίου υπό των Ευ. Κουκουδέα, Εν Χίω τη 28^η Δεκεμβρίου 1912.

[3] Γεώργιος Σπανός (1868-1912). Είχε ενεργό ρόλο στην Επανάσταση τελώντας υπό τις διαταγές του Αρχηγού Ιω. Μαλαχία τον οποίον συνόδευε και προστάτευε. Είχε αποκτήσει 7 παιδιά με την δυναμική γυναίκα του Μαριγώ Πουλιανού. Ο Γεώργιος Σπανός, (ο ήρωας) ήταν ένα από τα 10 παιδιά του Ιερέα Νικολάου Σπανού, (1845-1917, του οποίου το μνήμα βρίσκεται στο προαύλιο της Αγ. Ειρήνης στον Κάμπο), και της Δέσποινας Μάζαρη. Τρία αδέρφια κι ένας θείος τού Γεωργίου Σπανού, ήταν μεταξύ άλλων μέλη τής Διοικούσας Επιτροπής τής Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας.

[4] Στ. Μωραΐτου "Η Ικαριακή Επανάσταση της 17ης Ιουλίου και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι" Αθήνα 1963, Ομιλία στον Άγιο Κήρυκο για τα 50 χρόνια της Ικαριακής Επανάστασης.

[5] Ως ο «Αιώνας της Αφάνειας», ονομάστηκε η μακρόχρονη περίοδος στην Ικαρία περ. τον 16ο αι. όταν οι Ικάριοι επέλεξαν να μην εγκαταλείψουν το νησί αλλά να δημιουργούν την εντύπωση της ολοσχερούς ερήμωσης του κατά τη διάρκεια της ημέρας, ως άμυνα έναντι σε εισβολείς, πειρατές κτλ. Συνήθεια που παραμένει έως σήμερα σε ορεινές περιοχές όπως οι Ράχες και εξηγεί το φαινόμενο του βραδυνού ωραρίου των εμπορικών μαγαζιών.

[6] Η θεαματική κατακρήμνιση του πρώτου Αγά που στάλθηκε στην Ικαρία από τους Τούρκους και λόγω της ανάρμοστης και προκλητικής συμπεριφοράς του «αποπέμφθηκε» στον γκρεμό του Κακού Καταβασιδίου αριστοτεχνικά από τους Ικαρίους, «συγκούδουνος» (με όλα του τα λούσα και τον εξοπλισμό). Οι Ικάριοι έμειναν, μάλιστα ατιμώρητοι καθώς οι Τούρκοι δεν κατάφεραν να βγάλουν άκρη για το ποιος το έκανε διότι όλοι ισχυριζόντουσαν στους ανακριτές πως… «Ούλοι εμείς (το κάναμε) Εφέντη».

[7] 6ην Δεκεμβρίου 1795: Ο παπα-Χριστόδουλος Καφάκος, έσωσε το περιστατικό γράφοντας το στο περιθώριο ενός παλαιού χειρόγραφου Ευαγγελίου. Οι Ικάριοι είχαν αντιδράσει δυναμικά στο υπέρμετρο «χαρατσομάνι» και πέτυχαν την απαλλαγή τους! (βλ. Ιωάννου Μελά, Πανηγυρικός της 20ης Ιουλίου 1970 για την Ικαριακή Επανάσταση και του ιδίου «Ιστορία της Νήσου Ικαρίας»).

[8] Προκήρυξις Προς τον Φιλόνομον και Φιλήσυχον λαόν της Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας, εν Φαναρίω 23ην Ιουλίου 1912 και επίσης Εν Αγίω Κηρύκω 18η Σ/βρίου 1912, Λομβαρδάς.