Tου Φαιδωνα Χατζηαντωνιου
Δημοσιεύτηκε στη ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 21/8/2005
Σήμερα, που, μέσα από στενόχωρες δοσοληψίες γραφειοκρατικού και οικονομικού χαρακτήρα, η ιδέα της ευρωπαϊκής ενότητας έχει μπει σε μία περίοδο δοκιμασίας, ένα αλλιώτικο αεράκι αισιοδοξίας φυσάει από την Καταλωνία, μεταφέροντας εικόνες από το όραμα μιας κοινής πατρίδας που προσπαθεί να συμπληρώσει τις χαμένες ψηφίδες στο μωσαϊκό του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ολοκληρώνεται αυτό τον καιρό στη Μονή Βατοπεδίου η αναστήλωση ενός μνημείου, που χρηματοδοτείται από την καταλανική κυβέρνηση ως συμβολική αποζημίωση των καταστροφών που οι Καταλανοί είχαν προκαλέσει στο Aγιον Oρος στις αρχές του14ου αιώνα.
Σήμερα, επτακόσια ολόκληρα χρόνια μετά τα γεγονότα που στοίχειωσαν την αγιορείτικη συλλογική μνήμη, η συμβολική αυτή χειρονομία αποκτά ιδιαίτερη σημασία τόσο για το Aγιον Oρος όσο και, γενικότερα, για την Ελλάδα. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι μόλις πέρυσι ο καγκελάριος Γκέρχαρτ Σρέντερ δήλωσε καθέτως ότι δεν πρόκειται να καταβληθούν πολεμικές αποζημιώσεις στα θύματα της ναζιστικής θηριωδίας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ότι για τη Γερμανία έχει κλείσει οριστικά αυτό το θέμα, βάζοντας μονομερώς τέλος στη συζήτηση γύρω από τις ελληνικές διεκδικήσεις (Καλάβρυτα, Δίστομο, Χορτιάτης, κ.λπ.).
Μια σύντομη αναφορά στο, μάλλον άγνωστο για τους Eλληνες, ιστορικό της καταλανικής παρουσίας στον ελλαδικό χώρο κατά τον μεσαίωνα, είναι απαραίτητη, προκειμένου να γίνει κατανοητή η χειρονομία της σημερινής Καταλωνίας.
Oι λεηλασίες του 1305
Eπειτα από μία βαριά ήττα που υπέστη από τους Οθωμανούς το 1302, ο Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος στράφηκε για βοήθεια στους Αλμογάβαρους πολεμιστές της Καταλανικής Εταιρείας, τον ισχυρότερο μισθοφορικό στρατό της εποχής. Παρά το υπέρογκο ποσό που ζήτησε ο αρχηγός τους, ιππότης Ρογήρος ντε Φλορ, ο βυζαντινός αυτοκράτορας τους προσέλαβε, διαπράττοντας αυτό που ο ιστορικός Donald Nicol αποκαλεί «το ακριβότερο από όλα τα λάθη» του Ανδρόνικου.
Oταν, το 1305, ο Ρογήρος δολοφονήθηκε από ελληνικό χέρι στην Αδριανούπολη, οι Καταλανοί, ανεξέλεγκτοι, καλώντας και τους Τούρκους να περάσουν για πρώτη φορά σε ευρωπαϊκό έδαφος, ξεχύθηκαν στις θρακικές πεδιάδες, ρημάζοντας επί δύο χρόνια τα πάντα και αφήνοντας πίσω τους αυτό που οι βυζαντινοί χρονογράφοι αποκάλεσαν «σκυθική έρημο». Στη συνέχεια κινήθηκαν δυτικά, λεηλατώντας την ανατολική Μακεδονία, τη Χαλκιδική και το Aγιον Oρος, και, αφού πολιόρκησαν ανεπιτυχώς τη Θεσσαλονίκη, στράφηκαν νότια, καταλύοντας το γαλλικό δουκάτο των Αθηνών και Θηβών και εγκαθιδρύοντας μία καταλανική κυβέρνηση που κράτησε 77 ολόκληρα χρόνια (1311-1388).
Αν στη νότια Ελλάδα η ανάμνηση εκείνης της βαρβαρότητας ξεθώριασε και ένα μέρος του καταλανικού ανθρώπινου δυναμικού απορροφήθηκε από τους ντόπιους πληθυσμούς, στο Aγιον Oρος, όπου η διατήρηση των παραδόσεων έχει μια ξεχωριστή βαρύτητα, φαίνεται πως ποτέ δεν συγχώρησαν την καταλανική επιδρομή. Κι αυτό παρά το γεγονός ότι, σύμφωνα με κάποιες αγιορειτικές παραδόσεις, υπήρξαν και Καταλανοί που προσηλυτίστηκαν στην Ορθοδοξία και έγιναν μοναχοί (Richard Dawkins).
Στενοί δεσμοί με την Eλλάδα
Aλλωστε, ένας από τους κορυφαίους αγιογράφους του 16ου αιώνα, ο Φράγκος ο Κατελάνος από τη Θήβα (παρεκκλήσι Αγίου Νικολάου Μεγίστης Λαύρας, καθολικό Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων), είχε ενδεχομένως, καθώς δηλώνει και το προσωνύμιό του, καταλανική καταγωγή.
Πάντως, ενώ το καταλανικό δουκάτο Αθηνών και Θηβών στην ελληνική ιστορία περνάει ως μία απλή παρένθεση, για τους Καταλανούς αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της δικής τους ιστορίας και καταγράφεται ως μία περίοδος ώσμωσης των δύο πολιτισμών, ελληνικού και καταλανικού. Στη συνείδηση των Καταλανών η εκλεκτική συγγένεια των δύο λαών αποκτά μια σαφέστερη μορφή μετά την κατάρρευση του φρανκικού καθεστώτος (1975), όταν με το δημοψήφισμα του 1979 η Καταλωνία ανακηρύσσεται αυτόνομη διοικητική περιοχή και αρχίζει να διεκδικεί την εθνική της ταυτότητα. Χαρακτηριστικό της νέας εποχής είναι μία έντονη στροφή προς τη Μεσόγειο και ιδιαίτερα προς την Ελλάδα, ως αναβίωση και συνέχεια μιας σημαντικής πολιτιστικής κίνησης (τέλη 19ου - αρχές 20ου αιώνα) προσανατολισμένης στη μελέτη και τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού. Aλλωστε, στην Ελλάδα οι σημερινοί Καταλανοί εντοπίζουν τις δικές τους ρίζες, που τους διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες ιβηρικές εθνότητες, θεωρώντας ότι η ίδρυση, περί το 600 π.Χ., του Εμπορίου (Empurias), αποικίας των μασσαλιωτών Φωκαέων βορειοανατολικά της Βαρκελώνης, μπόλιασε τον ντόπιο πληθυσμό με ελληνικό πνεύμα και αίμα.
Tο χρονικό της πρωτοβουλίας
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το χρονικό της σημερινής καταλανικής πρωτοβουλίας, στο οποίο πρωταγωνιστούν ο τροβαδούρος Τζουζέπ Τέρο και ο ποιητής Κάρλες Ντουάρτε, δύο σημαντικοί καλλιτέχνες και λόγιοι, από τους πρωτεργάτες της μεταφρανκικής καταλανικής αφύπνισης. Η υπόθεση ξεκίνησε πριν δέκα χρόνια, όταν ο Τέρο δεν έγινε δεκτός από τον αρχοντάρη κάποιας αγιορείτικης μονής επειδή ήταν Καταλανός. Σοκαρισμένος ανακάλυψε ότι για τους ελληνικούς προσκυνηματικούς οδηγούς οι Καταλανοί ήταν συνώνυμο περίπου του απόλυτου κακού, πράγμα που δεν έπαψε να τον βασανίζει τα επόμενα χρόνια. Oταν ο φίλος του Κάρλες Ντουάρτε ανέλαβε την πολιτική θέση του γενικού γραμματέα της Τζενεραλιντάντ, ο Τέρο του διηγήθηκε την τραυματική του εμπειρία, ρίχνοντας και μια ιδέα που είχε ωριμάσει στο κεφάλι του: για να επανορθώσει η Καταλωνία, θα έπρεπε να χρηματοδοτήσει την αναστήλωση ενός αγιορείτικου μνημείου! Αναγνωρίζοντας τη βαθύτερη πολιτική και πολιτισμική σημασία που μια τέτοια χειρονομία θα είχε στο πλαίσιο της ενωμένης Ευρώπης, ο Ντουάρτε υιοθέτησε και προώθησε την ιδέα στον τότε πρόεδρο Πουγιόλ και στη συνέχεια επεξεργάστηκε το σχέδιο νόμου, το οποίο και υπερψηφίστηκε από το καταλανικό κοινοβούλιο.
Ήμουν παρών κατά την επίσκεψη του Κάρλες Ντουάρτε στη Μονή Βατοπεδίου, στις 2 Νοεμβρίου 2003, όταν ρυθμίστηκαν οι τελευταίες λεπτομέρειες του σχεδίου, το οποίο προέβλεπε τη χρηματοδότηση της αποκατάστασης ενός ιστορικού κτιρίου του 16ου αιώνα, το οποίο θα στεγάσει στο ισόγειο το δοχείο λαδιού και στον όροφο το περίφημο σκευοφυλάκιο της Μονής. Στη θερμή συνάντηση με τον ηγούμενο αρχιμανδρίτη Εφραίμ, ο Κάρλες Ντουάρτε, αναφερόμενος στις καταλανικές επιδρομές του 14ου αιώνα, τόνισε με μεγάλη ομολογουμένως γενναιότητα ότι «σήμερα η Καταλωνία θέλει να σβήσει αυτό το στίγμα από την ιστορία της» και ότι «οι Καταλανοί είναι ένας λαός που μαθαίνει από τα λάθη του».
Και εξήγησε ότι «η απόφαση της Τζενεραλιντάντ, ένας θερμός εναγκαλισμός μεταξύ Ελλάδας και Καταλωνίας, αποτελεί μία χειρονομία φιλίας και αναγνώρισης της εκπληκτικής κληρονομιάς, σε ό,τι αφορά το πνεύμα, την ηθική και την καλλιτεχνική δημιουργία, που η Ελλάδα χάρισε στις χώρες της Μεσογείου και στον κόσμο ολόκληρο».
Η μόνιμη έκθεση που θα εγκατασταθεί στο περίφημο βατοπαιδινό σκευοφυλάκιο θα περιλαμβάνει τα πολυτιμότερα δώρα ηγεμόνων και πατριαρχών προς τη Μονή, αντικείμενα υψηλής βυζαντινής τέχνης που χρονολογούνται από τον 10ο ως τον 15ο αιώνα. Το έργο, κόστους 240.000 ευρώ, τελειώνει σύντομα και ήδη προγραμματίζεται ο επίσημος εγκαινιασμός του το ερχόμενο φθινόπωρο, παρουσία της νέας καταλανικής ηγεσίας υπό τον πρόεδρο Πασκουάλ Μαραγκάγ, οπότε θα τοποθετηθεί στο εξωτερικό του κτιρίου εγχάρακτη αναμνηστική πλάκα που θα πιστοποιεί τη χορηγία της Καταλωνίας.
http://www.gencat.cat
agioritikesmnimes.blogspot.gr
