Του Γιώργου Γ. Σπανού,
Η 17η Ιουλίου, εορτή της Αγίας Μαρίνας και πανικάρια ευφρόσυνη ενθύμηση της Ικαριακής Επανάστασης του 1912, είναι και πάλι εδώ!
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, πριν από 100 περίπου χρόνια, αφού ζύγισε το Ικαριώτικο βότσαλο που του πρόσφερε με θάρρος ο αρχηγός της Ικαριακής Επανάστασης Ιωάννης Μαλαχίας αποφάσισε να το πετάξει, την κρισιμότερη στιγμή, μέσα στη λίμνη του Αιγαίου - τη λίμνη των πιο ευαίσθητων και επικίνδυνων ισορροπιών - περιμένοντας με αγωνία αλλά και με την τόλμη ενός πραγματικού και διορατικού ηγέτη τις αντιδράσεις των φίλων και των εχθρών της Ελλάδας. Το βότσαλο εκείνο τάραξε τα ύδατα του Αιγαίου και το νέο της αυτόνομης απελευθέρωσης της Ικαρίας, στάλθηκε σαν σύνθημα του τελικού ξεσηκωμού, καβάλα στα κύματα του Ικαρίου Πελάγους σε όλα τα υπόδουλα ελληνικά μέρη.
Ο απελευθερωτικός αγώνας της Ικαρίας μπορεί να θυμίζει αλλά δεν είναι όμοιος με αντίστοιχες προσπάθειες απελευθέρωσης άλλων τοπικών Ελληνικών τμημάτων. Τρεις είναι οι κύριοι λόγοι γι’ αυτό: ο τρόπος (η Ικαρία δεν απελευθερώθηκε από άλλους αλλά μόνη της), η χρονική στιγμή που διεξάχθηκε αλλά και η επιρροή που άσκησε το απρόσμενο επιτυχές αποτέλεσμα πάνω στον Βενιζέλο και τον βοήθησε θετικά στη λήψη των αποφάσεων εκείνων που θα έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στην προετοιμασία των Βαλκανικών πολέμων.
Ένα λάθος, που γίνεται καμιά φορά και από ντόπιους διανοητές, είναι ότι η Ικαριακή Επανάσταση θεωρείται ένα απλό και αυτόνομο τοπικιστικό γεγονός που συνέβη σε ανύποπτο χρόνο. Ήταν, πράγματι, μία απρόσμενη και απρογραμμάτιστη, από πλευράς της Αθήνας, προσπάθεια αποτίναξης του Τουρκικού ζυγού η οποία είχε όμως σαν αποτέλεσμα την εγκαθίδρυση, στο κέντρο ενός γεωπολιτικού καζανιού που έβραζε, μία αυτόνομη κι Ελευθέρα Πολιτεία, αυτήν της Ικαρίας -για όσο καιρό χρειάστηκε.
Καταρχάς, η Επανάσταση των Ικαρίων και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι δεν αλληλοσχετίζονται απλά και μόνο χρονικά. Η σχέση τους είναι βαθύτερη και σε ικανό βαθμό αλληλένδετη. Τη χρονική εκείνη στιγμή, το καλοκαίρι του 1912, οι Ικάριοι επαναστάτες, ναι μεν κατά κύριο λόγο, είχαν αποφασίσει να απελευθερωθούν διότι πολύ απλά είχε φτάσει ο κόμπος στο χτένι και είχε έρθει το πλήρωμα του χρόνου, ήξεραν όμως ότι θα έπαιζαν και το ρόλο των ανιχνευτών του κύριου εθνικού σώματος της Ελλάδας. Επειδή δε, διαφαινόταν έντονα και ο κίνδυνος ενός ενδεχόμενου τουρκικού εποικισμού από Κούρδους και Λάζους στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, το ρίσκο επάρθη δίχως δεύτερη σκέψη, παρόλο που οι συνέπειες θα μπορούσαν να ήταν εντελώς και ολοκληρωτικά καταστροφικές για το νησί επειδή θα μπορούσαν να προκαλέσουν τουρκική αντίδραση ευρείας κλίμακας και θα μιλούσαμε σήμερα για του Αθέρα την ολόμαυρη ράχη….
Όμως δεν έγινε έτσι. Το αντίθετο. Η Επανάσταση στην Ικαρία πέτυχε και λειτούργησε δοκιμαστικά και προπαρασκευαστικά, συμβάλλοντας με τον τρόπο της, ώστε ο Βενιζέλος να βγάλει τα κατάλληλα συμπεράσματα και τις σωστές αποφάσεις για το άμεσο μέλλον της Ελλάδας (άλλωστε γι’ αυτό έδωσε και την υποστήριξη του με διπλωματικό και σιωπηρό τρόπο). Έτσι, οι Βαλκανικοί πόλεμοι με την έμπνευση του Μεγάλου Πολιτικού να ξεκίνησαν επίσημα την 5η Οκτωβρίου του ‘12 αλλά (παρ’ όλη την απροσεξία διαφόρων παλαιών και σύγχρονων ιστορικών) είχαν ως προοιμιακό εφαλτήριο το θάρρος των Ικαρίων και τα Ικαριακά γεγονότα της 17ης Ιουλίου του 1912.
Επίσης, ο ηρωικός αγωνιστής της Ικαρίας Γεώργιος Σπανός, δεν είναι απλά ο νεκρός μίας τοπικής επανάστασης, όσο κι αν αυτή ήταν ηρωική -και δεν το αναφέρω αυτό μεροληπτικά λόγω της ευθείας καταγωγής και της κληρονομικής συνωνυμίας μου, ως δισέγγονος του. Είναι ο πρώτος νεκρός των Βαλκανικών Πολέμων (παραθέτουμε εδώ μία ανέκδοτη φωτογραφία του) και το αίμα του δεν αναζωογόνησε μόνο το αειθαλές δέντρο της Ικαριακής Ελευθερίας, αλλά πότισε κι ενέπνευσε την ευρύτερη υποδουλωμένη Ελληνική θέληση ώστε να κινηθεί με παρρησία προς την τολμηρή πορεία της ανάκτησης των υπολοίπων εδαφών (όπως η Σάμος) που ποθούσαν να αναπνεύσουν και πάλι ελεύθερο αέρα, και το κάνουν μέχρι σήμερα χάρη σε όλους εμφανείς και αφανείς ήρωες της Εθνικής εποποιίας του 1912.
Ο ελεύθερος αυτός αέρας που κερδήθηκε με πίστη στο Θεό, ιερό θάρρος, ηρωικό αίμα και αγιασμένες θυσίες, σήμερα όσο ποτέ άλλοτε, έχει και πάλι ανάγκη από τη διαφύλαξη και τη δικαίωση του, την ώρα που οι κυβερνώντες της εποχής μας έχουν παραχωρήσει (αναγκαστικά ή όχι) κυριαρχικά δικαιώματα της πατρίδας μας και ήδη συρόμαστε σε μία νέα μακροχρόνια δουλεία εξαιτίας της δικής τους ανεπάρκειας, της ματαιόδοξης δουλοπρέπειας τους, αλλά και της δικής μας αδιακρισίας και ελαφρότητας.
Ο Ικαριώτικος τόπος μαζί με την ταπεινή και κρυφή ζωή που έμαθαν να διάγουν από αιώνες οι ξεχωριστοί κάτοικοι του, λόγω της γεωγραφικής του θέσης και της αυθεντικής χριστιανικής πνευματικότητας που είχαν ενστερνιστεί, έμεναν πάντα σε μία σχετική αφάνεια, που ήταν άλλες φορές αναγκαστική και άλλες συνειδητή˙ λόγω του γονιδίου της αυτάρκειας και της αυτοσυντήρησης που τους διακατείχε. Δεν προκαλούσαν οι ίδιοι την προσοχή του υπόλοιπου κόσμου ούτε και όταν επιτελούσαν τις, ουκ ολίγες, ηρωικές πράξεις έναντι στους Τούρκους δυνάστες τους (βλ. Κακό Καταβασίδι , κατάργηση του Χαρατσομανίου κ.α. -πόσο επίκαιρη φαντάζει σήμερα η σθεναρή στάση των Ικαρίων απέναντι στο παράλογο χαράτσι της τότε εποχής!).
Οι πρόγονοι μας, δύο φορές ελευθερώθηκαν μόνοι τους από τους Τούρκους και τις δύο φορές,
η κεντρική διοίκηση της εκάστοτε Ελληνικής επικράτειας αναγκάστηκε να τηρήσει (επισήμως τουλάχιστον) παγερά αδιάφορη στάση, εξαιτίας των εκάστοτε κρίσιμων συγκυριών και των σημαντικών εθνικών λόγων που συνέτρεχαν. Το 1830, την ώρα που η Ελλάδα πετύχαινε με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου να αναγνωριστεί διεθνώς και επισήμως ως Κράτος, η απελευθερωμένη Ικαρία, δεν έμελλε να περιληφθεί και η ίδια σε αυτό καθώς μαζί με την Πάτμο, τη Λέρο και την Κάλυμνο, παραχωρήθηκε πίσω στην Τουρκία ανταλλασσόμενη με την Εύβοια.
Τον Ιούλιο του 1912, ο Τύπος της εποχής και η τότε Κυβέρνηση τήρησαν σιγή ιχθύος, για την Ιχθυόεσσα (άλλη ονομασία της Ικαρίας). Ο μεν πρώτος, ξώφαλτσα και αποσπασματικά ανέφερε το συμβάν και η δεύτερη, προσπαθούσε να παραμείνει διπλωματικά αποστασιοποιημένη για να μπορέσει να αξιολογήσει και να αξιοποιήσει τις τυχόν απρόβλεπτες συνέπειες που θα μπορούσε να της δημιουργήσει η Ικαριακή Επανάσταση. Όμως και οι Ικάριοι απ’ την πλευρά τους, για τον ίδιο λόγο, προσπαθούσαν και στο μεγαλύτερο βαθμό το κατάφεραν -έστω κι αν το γνήσιο ελληνικό σαράκι της εσωτερικής διαμάχης τους κατέτρωγε- να τελούν κατά τους μήνες μετά την επανάσταση «εν ησυχίαν και τάξιν» και να «συμμορφώνται εν αγάπη και ομονοία εις τα κελεύσματα της πατρίδος». Γνώριζαν καλά πως «αυτό επέτασσε η φίλη πατρίς» και διεκήρυτταν ότι με αυτόν τον τρόπο «θέλουσιν επιτευχθή οι πόθοι ημών», της ένωσης δηλ. με την Ελλάδα. Δεν χρειάζεται και πολύ φαντασία για να καταλάβουμε το τι θα έλεγαν οι Ικάριοι του 1912, μετά από όλες αυτές τις θυσίες, τους αγώνες και την υπομονή για την ένωση με την Ελλάδα, για κάποια σύγχρονα σχόλια (αν και όχι εντελώς αδικαιολόγητα) περί διεξαγωγής Δημοψηφίσματος για Ανεξαρτησία ή όχι λόγω των 100 χρόνων…
Είναι γεγονός, πάντως, ότι έναν ολόκληρο αιώνα μετά, αντί η Ικαρία να αποτελεί ένα από τα κέντρα του ενδιαφέροντος της εκάστοτε κυβέρνησης για προφανείς σημαντικούς εθνικούς λόγους σήμερα αλλά και… άλλους λιγότερο προφανείς, παραμένει σε αφάνεια μέσα στον χάρτη των πολιτικών προτεραιοτήτων του τερατουργήματος εκείνου που ονομάζεται «σύγχρονο» Ελληνικό Κράτος.
Τα τελευταία εκατό χρόνια, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ιστορικά, χωρίς ιδιαίτερη υπερβολή, άλλον έναν Αιώνα της Αφάνειας για την Ικαρία. Με εξαίρεση την προβολή που της έτυχε από ιστορίες γνωστών εξόριστων (που καλώς είδαν το φως της δημοσιότητας), την καταγωγή κάποιων μελών της 17Ν, την Kallisti Ferries και τη Ζώνη Μακροβιότητας (Blue Zones, Ikaria-Sardinia-Okinawa), η Ικαρία σπανίως ήρθε τον τελευταίο αιώνα στο προσκήνιο της πανελλαδικής επικαιρότητας. Φυσικά, όλα αυτά λειτούργησαν σωρευτικά και σήμερα απολαμβάνει μία ευρύτερη προβολή (σε παγκόσμιο-ποιημένο επίπεδο) την οποία όμως ουσιαστικά θα μπορούσε να έχει απορροφήσει και να έχει αξιοποιήσει, για το καλώς νοούμενο συμφέρον της, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό. Οι λόγοι που δεν έχει γίνει αυτό και το πώς θα έπρεπε να γίνει, δεν είναι του παρόντος, αλλά είναι ανάγκη να διερευνώνται συνέχεια ώστε να βρίσκονται εποικοδομητικές λύσεις και δράσεις και φυσικά δεν θα πρέπει να περιμένει και κανείς πολλά από τη νέα δημοτική αρχή.
Βρισκόμαστε λοιπόν περισσότερο από εκατό χρόνια μετά από εκείνη την Ικαριακή Επανάσταση και οι λόγοι που την πυροδότησαν τότε δεν θα μπορούσαν να είναι πιο επίκαιροι, πιο διδακτικοί και πιο χρήσιμοι για όλους μας σήμερα. Η Ικαρία του 2014 παραμένει ακόμα στο μάτι του Κυκλώνα. Κείτεται εν τω μέσω των εθνικών και ενεργειακών εξελίξεων.
Μήπως ελύληθεν και πάλι η ώρα, "ούλοι εμείς" να μιμηθούμε τους προγόνους μας και να είμαστε έτοιμοι μήπως χρειαστεί να κατακρυμνήσουμε τους νέους "αγάδες" μας από το "Κακό Καταβασίδι" (δηλ. με την πρώτη ευκαιρία και με στόμφο), "συγκούδουνους" (μαζί με το συνάφι τους); Αναφέρομαι, φυσικά, σε ουκ ολίγες διαθέσιμες, πολιτικές και νόμιμες, ενέργειες.
Η Ορθόδοξη πνευματική προετοιμασία και όχι οι πλάνες της Νέας Εποχής, η υγιής πολιτική σκέψη και δράση και όχι η πρόχειρη και ανερμάτιστη ιδεολογία, η αξιόπιστη ενημέρωση και όχι η μασημένη τροφή, η ίδια άποψη και όχι το ράδιο αρβύλα, η Ικαριώτικη συνείδηση και όχι η κομματική είναι όλα εκείνα που μπορούν να μας κρατούν σε πραγματική και ουσιαστική εγρήγορση. Θα πρέπει να αφυπνιζόμαστε μιμούμενοι τις πνευματικές αρετές των Ικαρίων προγόνων μας που δεν έβαζαν τίποτε πάνω από την προσφιλή πίστη τους στο Θεό και τη διαφύλαξη της Πατρίδας, δεν αντικαθιστούσαν με τίποτα την αγνή και ανεπιτήδευτη μίμηση των Αγίων που πέρασαν και έζησαν σε αυτόν εδώ τον τόπο. Αυτοί, άλλωστε, δεν ήταν και οι λόγοι που ώθησαν παλαιότερους πνευματικούς περιηγητές να καταγράψουν ότι «...σωφρονεστέρους τῶν Ἰκαρίων οὐδαμοῦ εὗρον»; Μήπως οι Ικάριοι πρόγονοι μας, από τους οποίους όλοι καυχώμεθα σήμερα ότι καταγόμαστε και συντηρούμε την παράδοση τους, ήταν λιγότερο έξυπνοι από εμείς σήμερα; Μήπως με τα χρόνια έχει εγκατασταθεί μία άλλη τρόικα στην οποία έχουμε υποδουλωθεί χωρίς να το πολυπάρουμε χαμπάρι; Δηλαδή, μήπως η παγερή απάθεια, η κουτοπόνηρη ιδιοτέλεια και η αφελής ανευλάβεια, έχουν εγκαθιδρύσει το επιτελείο τους στην καθημερινότητα της κοινωνίας μας και έχουν βρει για τα καλά τη γωνιά τους μέσα στην σύγχρονη καριώτικη κοινωνία; Αυτή είναι η τρόικα που πρέπει να διώξουμε πρώτα, ώστε και καμία άλλη να μη μπορεί να έχει εξουσία πάνω μας.
Ας αναρωτηθούμε σήμερα: αν ερχόντουσαν οι ίδιοι εκείνοι περιηγητές, θα έβρισκαν τα ίδια στοιχεία για να επαναβεβαιώσουν το παραπάνω συμπέρασμα τους; Αν ζωντάνευαν οι αγωνιστές του 1912, αν π.χ. ο Μαλαχίας καθόταν σιωπηλά στο κέντρο του Αγίου Κηρύκου και παρατηρούσε, αν ο Σπανός ξεπέζευε σε μια γωνιά στον Εύδηλο, αν ο παπα-Κουλουλίας πεζοπορούσε ανάμεσα στις Ράχες, αν όλοι οι αγωνιστές ανεξαιρέτως, διαχέονταν σε όλη την Ικαρία για να παρατηρήσουν όλους μας και να συλλέξουν δείγματα των δικών τους ιδανικών που ήταν η ακλόνητη Πίστη, η αυτονόητη Θυσία, ο αρχοντικός Σεβασμός, η αδιαπραγμάτευτη Πατρίδα, η ανόθευτη Φιλία, η ανυπόκριτη Ευλάβεια, η διαφύλαξη της Παράδοσης, θα έβρισκαν τίποτε απ' αυτά; Αν και υπάρχουν, δυστυχώς, ισχυρές αντενδείξεις, εγώ ευελπιστώ πως τουλάχιστον θα έβρισκαν τη μαγιά. Ακόμα και αν τα ευρήματα τους θα ήταν λιγότερα από όσα θα ήθελαν, θα λειτουργούσαν, σαν μία νέα μαγιά που θα μας επέτρεπε να ελπίζουμε, τουλάχιστον στη ζύμωση ενός καλύτερου Ικαριώτικου μέλλοντος που θα κληρονομήσουν τα παιδιά μας και θα εμποτίσει τις υπόλοιπες γενιές.
Μόνο έτσι θα είμαστε έτοιμοι για να σηκώσουμε τις βαριές απαιτήσεις και να αντέξουμε τις πραγματικές δυσκολίες των…παιδαγωγικών καιρών που ακολουθούν ευθύς αμέσως λόγω της αποστασίας μας από τις πνευματικές βάσεις των προγόνων μας τις οποίες, πολλές φορές, ακόμα και με λύσσα προσπαθήσαμε να γκρεμίσουμε με ψευτοπροοδευτικές ουτοπίες και ριζοσπαστικά, δήθεν,
συνθήματα.
"Οι άνθρωποι είναι που εγκαταλείπουν το Θεό και ποτέ ο Θεός τους ανθρώπους", μας έλεγε ο Γέροντας Παΐσιος, του οποίου την εικοσάχρονη κοίμηση (12η Ιουλίου 1994) εόρτασαν οι πιστοί και επισκέφτηκαν το μνήμα του 120.000 άνθρωποι σε μία ημέρα, όσο μία ντουζίνα Ικαρίες δηλαδή. Για να μας προετοιμάσει, μάλιστα, για τις δύσκολες αυτές εποχές μας είχε προείπει τους λόγους και τα αποτελέσματα όλων όσων έχουν ήδη λάβει χώρα και προλειαίνουν το έδαφος για τα επόμενα και που όταν τα θυμόμαστε είναι σα να διαβάζουμε καθημερινή εφημερίδα λεπτομερώς- τύφλα να 'χουν τα "έκτακτα δελτία".
Η στροφή προς τις ρίζες και όχι το "σπάσιμο" τους (ή η μόλυνση τους) εγγυάται την πρόοδο και τη μακροημέρευση, ειδικά της Ελλάδας και κατ' επέκταση της Ικαρίας. Πρόοδος είναι να στρίψεις και να ξαναβρείς τον σωστό δρόμο και όχι να ακολουθείς τον λάθος επειδή νομίζεις ότι προχωράς εμπρός.
«Θαρσείν χρη!» Διότι… «οι δε απολειπόμενοι ου στεφανούνται" .(Ελ. Βενιζέλος για την Ικαριακή Επανάσταση)
Γεώργιος Γ. Σπανός,
Ένας από «Ούλους»
george.g.spanos@gmail.com
1. Γεώργιος Σπανός (1868-1912). Είχε ενεργό ρόλο στην Επανάσταση τελώντας υπό τις διαταγές του Αρχηγού Ιω. Μαλαχία τον οποίον συνόδευε και προστάτευε. Είχε αποκτήσει 7 παιδιά με την δυναμική γυναίκα του Μαριγώ Πουλιανού, μεταξύ των οποίων και των Κωνσταντίνο (Σιφουνή) ο οποίος είχε σύζυγο την αλησμόνητη Ικαριώτισσα, και αγόγγυστη τροφό δεκάδων παιδιών (πέραν των έξι δικών της) Αδαμαντία (Διαμαντούλα) Παντελιάδη. Ο Γεώργιος Σπανός, (ο ήρωας) ήταν ένα από τα 10 παιδιά του Ιερέα Νικολάου Σπανού, (1845-1917, του οποίου το μνήμα βρίσκεται στο προαύλιο της Αγ. Ειρήνης στον Κάμπο), και της Δέσποινας Μάζαρη. Ο δε παπα-Νικόλας ήταν γιος του κατά κόσμον Γεωργίου Σπανού (1817-1897) ο οποίος εκοιμήθη ως μοναχός Γεράσιμος στην Κολλυβάδικη Ι. Μ. Ευαγγελισμού Λευκάδος, έξω από τον Άγιο Κήρυκο κι έμεινε ευρύτερα γνωστός ως Χατζη-Γεράσιμος.
Οι Σπανοί που ήταν μέλη της Διοικούσας Επιτροπής της Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας, Λεωνίδας, Χριστόδουλος και Χαράλαμπος ήταν αδέρφια του Γεωργίου Σπανού (του ήρωα) ενώ ο Θεόδωρος ήταν θείος του και γιος του Χ” Γεράσιμου (εξ ου και αναγράφεται πάντα στα αρχεία της Επανάστασης ως Θ. ΧΓ.(ή Θ. Γ.) Σπανός).
2. Στ. Μωραΐτου "Η Ικαριακή Επανάσταση της 17ης Ιουλίου και οι Βαλκανικοί Πόλεμοι" Αθήνα 1963, Ομιλία στον Άγιο Κήρυκο για τα 50 χρόνια της Ικαριακής Επανάστασης.
3. Ως ο «Αιώνας της Αφάνειας», ονομάστηκε η μακρόχρονη περίοδος στην Ικαρία περί τον 16ο αι. όταν οι Ικάριοι επέλεξαν να μην εγκαταλείψουν το νησί αλλά να δημιουργούν την εντύπωση της ολοσχερούς ερήμωσης του κατά τη διάρκεια της ημέρας, ως άμυνα έναντι σε εισβολείς, πειρατές κτλ. Συνήθεια που παραμένει έως σήμερα σε ορεινές περιοχές όπως οι Ράχες.
4. Η θεαματική κατακρήμνιση του πρώτου Αγά που πέμφθηκε στην Ικαρία από τους Τούρκους και λόγω της ανάρμοστης και προκλητικής συμπεριφοράς του «αποπέμφθηκε» στον γκρεμό του Κακού Καταβασιδίου αριστοτεχνικά από τους Ικαρίους, «συγκούδουνος» (με όλα του τα λούσα και τον εξοπλισμό). Οι Ικάριοι έμειναν, μάλιστα ατιμώρητοι καθώς οι Τούρκοι δεν κατάφεραν να βγάλουν άκρη για το ποιος το έκανε διότι όλοι ισχυριζόντουσαν πως… «Ούλοι εμείς (το κάναμε) Εφέντη».
5. 6ην Δεκεμβρίου 1795: Ο Παπα Χριστόδουλος Καφάκος, έσωσε το περιστατικό γράφοντας το στο περιθώριο ενός παλαιού χειρόγραφου Ευαγγελίου. Οι Ικάριοι είχαν αντιδράσει δυναμικά στο υπέρμετρο «χαρατσομάνι» και πέτυχαν την απαλλαγή τους! (βλ. Ιωάννου Μελά, Πανηγυρικός της 20ης Ιουλίου 1970 για την Ικαριακή Επανάσταση και του ιδίου «Ιστορία της Νήσου Ικαρίας»)
6. Προκήρυξις Προς τον Φιλόνομον και Φιλήσυχον λαόν της Ελευθέρας Πολιτείας Ικαρίας, εν Φαναρίω 23ην Ιουλίου 1912 και επίσης Εν Αγίω Κηρύκω 18η Σ/βρίου 1912, Λομβαρδάς
7. Ἐπαμεινώνδα Σταματιάδη, Ἰκαριακά, 1893, σσ. 103-104
8. Ελευθέριος Βενιζέλος προς Ιωάννη Μαλαχία, λίγες ημέρες πριν την Ικαριακή Επανάσταση του 1912, δηλαδή, Χρειάζεται Θάρρος, και εκείνοι που υπολείπονται (του θάρρους) δεν παίρνουν το στεφάνι της νίκης (παραμένουν ηττημένοι).
